ციხე-ქალაქი კვეტერა (ასევე ცნობილი როგორც კვეტარი ან კუეტერი) კახეთში, ახმეტის მუნიციპალიტეტში მდებარეობს, მდინარე ილტოს მარჯვენა ნაპირზე. ის ახმეტა-თიანეთის დამაკავშირებელი მაგისტრალის მარცხენა მხარეს, ქალაქ ახმეტიდან 12 კილომეტრის დაშორებით აღმართულა. კომპლექსი მოიცავს რამდენიმე მნიშვნელოვან ნაგებობას: შიდა ციხეს, ქვედა ციხეს, გალავანს, სასახლეს, დარბაზულ ეკლესიასა და X საუკუნის უნიკალურ გუმბათოვან ეკლესიას. ეს შთამბეჭდავი არქიტექტურული კომპლექსი საუკუნეების განმავლობაში კახეთის რეგიონის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს სტრატეგიულ და კულტურულ ცენტრს წარმოადგენდა.
ისტორია
კვეტერა კახეთის სამთავროს უმნიშვნელოვანესი ცენტრი იყო. პირველად წერილობით წყაროებში XI საუკუნის I ნახევარში, კვირიკე III-ის მეფობის (1010-1037) დროს იხსენიება. თუმცა, ვახუშტი ბატონიშვილის ცნობით, ციხე-ქალაქი ჯერ კიდევ VIII საუკუნეში უნდა არსებულიყო, რასაც თანამედროვე არქეოლოგიური კვლევებიც ადასტურებს.
განსაკუთრებით საყურადღებოა ის ფაქტი, რომ კვეტერა იმდენად ძლიერი სიმაგრე იყო, რომ ბაგრატ IV-მ (1027-1072), რომელმაც 1040-1043 წლებში მთელი კახეთ-ჰერეთი დაიმორჩილა, მისი აღება ვერ შეძლო. ეს ფაქტი ქართულ საისტორიო წყაროებშიც არის დაფიქსირებული, სადაც აღნიშნულია, რომ ბაგრატმა "წარიხუნა ყოველნი ციხენი ჰერეთისა და კახეთისანი, თვინიერ კუეტარისა და ნახჭევანისა."
კახთა მეფე კვირიკე III-მ კახეთ-ჰერეთის ტერიტორია შვიდ საერისთავოდ დაჰყო, რომელთა შორის კვეტერის საერისთავო ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი იყო. საქალაქო ცხოვრების კვალი კვეტერაში XIII საუკუნიდან ქრება და შემდგომი პერიოდის წყაროებში აღარ გვხვდება.
არქიტექტურული კომპლექსი
შიდა ციხე
შიდა ციხე, რომელიც კომპლექსის ყველაზე მაღალ ადგილზეა განთავსებული, აღმოსავლეთ-დასავლეთის მიმართულებით წაგრძელებულ მრავალკუთხედს წარმოადგენს. მისი ფართობი დაახლოებით 3500 კვადრატულ მეტრს შეადგენს. ციხის კედლებში ჩართულია მრგვალი და ოთხკუთხა კოშკები, ხოლო თავად კედლები კონტრფორსებითაა გამაგრებული. ციხეს ორი შესასვლელი აქვს - ჩრდილოეთიდან და სამხრეთიდან, რომლითაც ის ქვედა ციხეს უკავშირდება.
გუმბათოვანი ეკლესია
X საუკუნის გუმბათოვანი ეკლესია, რომელიც კომპლექსის მთავარი ღირსშესანიშნაობაა, შიდა ციხის აღმოსავლეთ ნაწილში მდებარეობს. ტაძარი გამორჩეულია თავისი არქიტექტურული გადაწყვეტით და შესრულების მაღალი ხარისხით. ეკლესია მოპირკეთებულია შირიმის კარგად გათლილი ფილებით, რომლებიც სწორ ჰორიზონტალურ რიგებს ქმნიან.
ეკლესიის გეგმის საფუძველს ტეტრაკონქი წარმოადგენს, ხოლო მის კომპოზიციურ ცენტრს - გუმბათქვეშა კვადრატი, რომელზეც აღმართულია ნახევარსფერული გუმბათით დასრულებული ცილინდრული ყელი. საკურთხეველში სამი თაღოვანი სარკმელია განთავსებული, ხოლო გუმბათის ყელში - ექვსი. შესასვლელი ორია - სამხრეთით და დასავლეთით, ორივე გარედან სწორკუთხაა, შიგნიდან კი - თაღოვანი.
სასახლე და დამხმარე ნაგებობები
X-XI საუკუნეების სასახლე გალავნის ჩრდილოეთ კედელთან დგას. ნაგებობა რიყისა და ნატეხი ქვითაა აშენებული და ორი ნაწილისგან შედგება - ორსართულიანი და ერთსართულიანი კორპუსებისგან. პირველი სართული დამხმარე დანიშნულების იყო, მეორე კი მისაღებ დარბაზს წარმოადგენდა, რომელშიც მაღალი თაღოვანი სარკმლებია გაჭრილი. სასახლის დარბაზს აქვს შთამბეჭდავი ინტერიერი თაღოვანი სარკმლებითა და დახვეწილი არქიტექტურული დეტალებით.
ქვედა ციხე
ქვედა ციხე მთის სამხრეთ-დასავლეთ და ჩრდილოეთ ფერდობებზეა განლაგებული და დაახლოებით 25,000 კვადრატულ მეტრ ფართობს მოიცავს. მას ორი კარიბჭე აქვს - მთავარი სამხრეთით და მეორე აღმოსავლეთით. კომპლექსში შედის რვაკუთხა კოშკი, დარბაზული ეკლესია და სხვადასხვა დანიშნულების ნაგებობათა ნაშთები.
არქეოლოგია
1968 წელს კვეტერაში ჩატარებულმა არქეოლოგიურმა გათხრებმა, რომელსაც გ. ლომთათიძე ხელმძღვანელობდა, მნიშვნელოვანი არტეფაქტები გამოავლინა. აღმოჩენილ იქნა შუა საუკუნეების კერამიკული ნაწარმი, მოჭიქული და მოუჭიქავი ჭურჭელი, მინის ნაკეთობები, ფაიანსის ნატეხები, მინის სამაჯურები და სხვა საინტერესო ნივთები. განსაკუთრებით საყურადღებოა ნახევარფაბრიკატებისა და მეთუნეობასთან დაკავშირებული საგნების აღმოჩენა, რაც მიუთითებს, რომ განვითარებულ შუა საუკუნეებში კვეტერას საკუთარი სამეურნეო წარმოება ჰქონია.
სარესტავრაციო სამუშაოები და თანამედროვე მდგომარეობა
1968-1970 წლებში სპეციალურმა სამეცნიერო-სარესტავრაციო სახელოსნომ ძეგლზე მნიშვნელოვანი სამუშაოები ჩაატარა. აღდგენილ იქნა გუმბათოვანი ეკლესია და მოჭიქული კრამიტით გადაიხურა, ასევე აღდგა სასახლის დანგრეული ნაწილები. 1984 წელს შემუშავდა ძეგლის აღდგენა-გამაგრებისა და კონსერვაციის პროექტი, თუმცა 1987-1991 წლებში დაწყებული სამუშაოები ბოლომდე ვერ დასრულდა.
კვეტერის ციხე-ქალაქი დღეს საქართველოს ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი კულტურულ-ისტორიული ძეგლია. 2006 წლის 7 ნოემბერს მას ეროვნული მნიშვნელობის კულტურის უძრავი ძეგლის სტატუსი მიენიჭა. 2007 წლის 24 ოქტომბრიდან კი კვეტერის ციხე-ქალაქი იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის საცდელ სიაშია შეტანილი, რაც კიდევ ერთხელ ადასტურებს მის განსაკუთრებულ მნიშვნელობას მსოფლიო კულტურული მემკვიდრეობის კონტექსტში.
