ხირსის მონასტერი კახეთში, სიღნაღის მუნიციპალიტეტის სოფელ ტიბაანში მდებარეობს, სიღნაღიდან 11 კილომეტრის დაშორებით. VI საუკუნეში დაარსებული ეს სავანე საუკუნეების განმავლობაში წარმოადგენდა მნიშვნელოვან სამისიონერო ცენტრს და დღესაც განსაკუთრებულ ადგილს იკავებს საქართველოს საეკლესიო ცხოვრებაში.
ისტორია და დაარსება
მონასტრის დაარსება უკავშირდება ასურელ მამას, წმინდა სტეფანეს, რომელმაც VI საუკუნის შუა წლებში (552-557 წწ.) აირჩია ცივ-გომბორის ქედზე მდებარე ტყიანი ფერდობი და აქ პირველი მცირე ეკლესია ააშენა. IX-X საუკუნეების მიჯნაზე, კახეთის მეფე კვირიკე I-ის ბრძანებით, პირვანდელი ბაზილიკა გუმბათოვან ტაძრად გადაკეთდა. XVI საუკუნის 40-იან წლებში ლევან კახთა მეფის დროს მონასტერი მნიშვნელოვნად განახლდა. ვახუშტი ბატონიშვილი თავის ნაშრომში მონასტერს მოიხსენიებს როგორც "დიდ კეთილ-შენს", რაც მის განსაკუთრებულ მნიშვნელობაზე მიუთითებს.
არქიტექტურა და მხატვრული ღირებულება
ხირსის სამონასტრო კომპლექსი რამდენიმე მნიშვნელოვანი ნაგებობისგან შედგება. მთავარი ტაძარი შთამბეჭდავი გუმბათოვანი ნაგებობაა, რომლის სიგრძე 41.3 მეტრს, სიგანე 23.4 მეტრს, ხოლო სიმაღლე 15.4 მეტრს შეადგენს. ტაძარს ორი შესასვლელი აქვს - დასავლეთიდან და სამხრეთიდან. საკურთხევლის ორივე მხარეს განლაგებულია ეკვდერები: სამხრეთით - ღვთისმშობლის მიძინების, ხოლო ჩრდილოეთით - წმინდა სტეფანე ხირსელის საფლავის ეკვდერი. ტაძარი აგებულია რიყის ქვით, აგურითა და შირიმით. XIX საუკუნეში მონასტერს სამსართულიანი სამრეკლო შეემატა.
სახელწოდების წარმომავლობა და მნიშვნელობა
მონასტრის სახელწოდების შესახებ სამი მნიშვნელოვანი ვერსია არსებობს: პირველი მოსაზრებით, "ხირსა" სიტყვა "ღირსიდან" წარმოდგება; მეორე ვერსიით, სახელი მომდინარეობს ახლომდებარე მდინარე ხირსიდან, რომელიც იმ დროს საკმაოდ წყალუხვი ყოფილა; მესამე მოსაზრებით კი, რომელიც კათოლიკოს-პატრიარქ კირიონ II-ს ეკუთვნის, სახელწოდება უკავშირდება პალესტინაში არსებულ ადგილს, საიდანაც შესაძლოა წმინდა სტეფანემ ეს სახელი გადმოიტანა.
სამისიონერო მოღვაწეობა
ხირსის მონასტერი საუკუნეების მანძილზე წარმოადგენდა მნიშვნელოვან სამისიონერო ცენტრს, საიდანაც ქართველი სასულიერო მოღვაწეები ქრისტიანობას ავრცელებდნენ დაღესტანში, ოსეთში, ინგუშეთსა და ჩრდილოეთ კავკასიის სხვა რეგიონებში. განსაკუთრებით აღსანიშნავია XVIII საუკუნის მოღვაწის, იოანე მანგლელის (სააკაძის) წვლილი, რომელმაც მნიშვნელოვანი სამისიონერო საქმიანობა გასწია ჩრდილოეთ კავკასიის მთიანეთში.
მონასტრის სიწმინდეები და ტრადიციები
მონასტრის მთავარ სიწმინდეს წარმოადგენდა წმინდა პირველმოწამე სტეფანეს ნეკა თითი, რომელიც, გადმოცემის თანახმად, თავად მონასტრის დამაარსებელმა ჩამოაბრძანა. დღეს ეს სიწმინდე ბოდბის დედათა მონასტერშია დაცული. განსაკუთრებული მნიშვნელობისაა ასევე წმინდა სტეფანე ხირსელის საფლავი, რომელიც ჩრდილოეთ ეკვდერშია განთავსებული. XX საუკუნის დასაწყისამდე მონასტერში შემორჩენილი იყო უნიკალური ტრადიცია - ადგილობრივი მამაკაცები, რომელთაც "კურატები" ეწოდებოდათ, რამდენიმე თვის განმავლობაში უსასყიდლოდ ემსახურებოდნენ მონასტერს.
თანამედროვე პერიოდი
საბჭოთა პერიოდში მონასტერში სასულიერო ცხოვრება შეწყდა და შენობა საწყობად გამოიყენებოდა, ხოლო ბერების საცხოვრებელში მუსიკალური სკოლა განთავსდა. 1990-იანი წლების ბოლოს მონასტერი აღდგა და განახლდა. 2002-2004 წლებში მნიშვნელოვანი სარესტავრაციო სამუშაოები ჩატარდა - განახლდა წმინდა ნიკოლოზის ეკვდერი, აღდგა ღვთისმშობლის მიძინებისა და წმინდა სტეფანე ხირსელის ეკვდერები. დღეს მონასტერი აქტიურად განაგრძობს სულიერ და კულტურულ-საგანმანათლებლო მოღვაწეობას.
